زندان اسکندر ( مدرسه ضیائیه ) ؛ مدرسه یا زندان؟

به دیدار یکی ازجاذبه های پربازدید یزد، زندان اسکندر یا مدرسه ضیائیه می رویم؛ با یزدنیوز همراه باشید.

سرگذشت ساخت مدرسه ضیائیه 

در روایت است اسکندر در راه ری در این مکان، زندانی ساخته که آن را کِثَه می خواندند که بعدها در دوران ساسانیان به فرمان یزد گرد اول در این مکان شهری بنا شد که به آن یزدان گرد گفته می شد. هرچند در اسناد تاریخی، مدرکی مبنی بر ساخت زندان توسط اسکندر وجود ندارد، اما این منطقه و پیرامون آن، موقعیت خوبی را از نظر استراتژیکی دارا بوده و اسکندر برای استقرار نیروی نظامی یونانیان و تسخیر ایالات پارس و ماد از این مکان بهره برده است; بنابراین امکان اینکه زندانی را هم در این مکان بنا کرده باشد چندان دور از ذهن نیست.
در قرن ۷، زندان اسکندر به مدرسه تبدیل شد. سید ضیاءالدین حسین رضی، داماد سید رکن الدین محمد- موسس مدرسه رکنیه- دو منار بلند، ایوان و درگاهی وسیع با حجره های زیاد در آن ایجاد کرد و آب قنات اشکذر را در آن جاری ساخت.

ضیاء الدین علاوه بر مدرسه، کتابخانه ای برای استفاده طلاب، زاویه ای برای عبادت در مجاورت مدرسه و چندین خانه با بادگیرهای بلند برای سکونت مدرسین در پشت مدرسه ساخت، اما ساخت مدرسه هنوز به اتمام نرسیده بود که ضیاء الدین فوت کرد و پسرانش مجدالدین حسن و شرف الدین علی در سال ۷۰۵، ساخت این مدرسه را تکمیل نمودند و موقوفاتی را جهت مرمت و مخارج مدرسه در نظر گرفتند.

معماری زندان اسکندر

اولین قسمتی که به بازدید آن در زندان اسکندر می رویم گنبد خانه است. گنبد خانه بنا در اضلاع ۸/۸ متر و با ارتفاع ۱۸ متر از قدیمی ترین بخش های مدرسه ضیائیه به حساب می آید که محرابی ساده و در دو طبقه با طرح مقرنس ساده و نقش سرمه دان در وسط خانه ها، زیبایی خاصی به گنبد خانه داده است.

از گنبد خانه خارج می شویم و دوباره وارد صحن می شویم. صحن این مدرسه مستطیل شکل است و سه ایوان رفیع در ضلع جنوبی، شمالی (اتاق زیر بادگیر) و غربی دارد که در این میان ایوان غربی از آن دو ایوان بزرگتر است. گفته می شود ایوان ضلع شرقی در گذر زمان از بین رفته است.

بد نیست بدانید در این بنا هیچ گونه تزئینات کاشی کاری به چشم نمی خورد و تنها آثار بر جای مانده آن، خشت خام بوده که این بنای در آمده از خاک را تا کنون بر جای نگه داشته است.

در وسط این مدرسه پایابی دارای ۳۸ پله باریک با عمق ۵ متر وجود دارد. هم اکنون این مکان تغییر کاربری داده و به عنوان کافی شاپ مورد استفاده قرار می گیرد. در قسمت های دیگر این مدرسه غرفه ها و مغازه های صنایع دستی به چشم می خورند.

شعر حافظ درباره زندان اسکندر

قرن هاست که یزد را به نام زندان اسکندر می شناسند. یکی از مواردی که بر این امر دامن زده، تأثیر گسترده ی شعر خواجه حافظ شیرازی است که می فرماید:
دلم از وحشت زندان سکندر بگرفت                رخت بر بندم و تا ملک سلیمان بروم
(از نظر صاحب نظران و بزرگان ادبی، منظور حافظ از زندان سکندر، شهر یزد بوده است).

خاندان رضی در یزد چنان مورد احترام بودند که رشیدالدین فضل الله همدانی با آنها مناسباتی داشته است و در وقف نامه ربع رشیدی مکررا از افراد آن خاندان حتی ضیاء الدین محمد بن رضی نام برده شده است. در وقف نامه جامع الخیرات نیز که بزرگترین موقوفات یزد در عصر ایلخانان به شمار می رود، علاوه بر تعیین متولی از خاندان خود، نظارت و سرپرستی موقوفات را به ضیاء الدین رضی و بعد از او به خاندانش واگذار نموده است.

مدرسه ضیائیه در ۲۳ اسفند ماه ۱۳۴۶ با شماره ثبت ۷۷۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.